Analizy

Niezależne inicjatywy
na rzecz studentów
i doktorantów

Kryteria rekrutacji

dopuszczalne, dyskusyjne, dyskryminujące

Przedmiotem artykułu jest przegląd procedur rekrutacyjnych na studia drugiego i trzeciego stopnia stosowanych przez polskie uczelnie publiczne, ze szczególnym uwzględnieniem kryteriów rekrutacji. W pierwszej części omówione zostaną prawne aspekty procedur rekrutacyjnych. Zasadnicza część artykułu poświęcona jest analizie kryteriów rekrutacji na drugi i trzeci stopień studiów na przykładzie wybranych uczelni publicznych, z uwzględnieniem sytuacji problematycznych i dyskusyjnych oraz kwestii dyskryminacji poprzez kryteria, w tym dyskryminacji osób, które ukończyły niższy stopień studiów na innej uczelni. Artykuł kończy się podsumowaniem z próbą wskazania rekomendacji i postulatów de lege ferenda.

Postępowanie rekrutacyjne: wprowadzenie

W piśmiennictwie wyróżnia się dwa rodzaje kryteriów, których łączne spełnienie warunkuje przyjęcie w poczet studentów lub doktorantów [zob. Dańczak, Decyzja administracyjna…]. Pierwsze z nich, materialne, dotyczą m.in. posiadanego przez kandydata wykształcenia i mają charakter obligatoryjny, co oznacza, że musi je spełnić każda osoba ubiegająca się o przyjęcie na dane studia. Drugie – kryteria formalne – odnoszą się do terminów i sposobu składania dokumentów wymaganych w postępowaniu rekrutacyjnym oraz do ewentualnych egzaminów wstępnych lub innych dodatkowych form kwalifikacji kandydatów. Powszechnie obowiązujące przepisy, w tym ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym z 7 lipca 2005 r. [DzU z 2012 r., poz. 572 z późn. zm.], zwana dalej PSW, nie przewidują w tym zakresie żadnych ograniczeń. W związku z tym senat szkoły wyższej ma prawo zadecydować w uchwale dotyczącej warunków i trybu rekrutacji o możliwości przeprowadzenia np. egzaminu wstępnego czy rozmowy kwalifikacyjnej, która pojawia się najczęściej przy rekrutacjach na trzeci stopień studiów.

To właśnie dodatkowe formy postępowania kwalifikacyjnego budzą najwięcej wątpliwości, w znacznej mierze z uwagi na nieprecyzyjne kryteria oceny rozmów kwalifikacyjnych. Utrwalony jest pogląd, iż wszelkie oceny kwalifikacyjne są równoważne opinii biegłego i stanowią dla komisji rekrutacyjnej dowód, na podstawie którego może ona podjąć rozstrzygnięcie w sprawie [Homplewicz, Glosa do wyroku NSA…]. „Sam dobór pytań oraz przyjęta na potrzeby kwalifikacji skala ocen (punktów) są natomiast wyrazem swoistej autonomii egzaminatora bądź komisji egzaminacyjnej, choć kwestie te mogą być w pewnym stopniu determinowane przepisami prawa” [tamże]. Równie utrwalone w doktrynie i orzecznictwie jest stanowisko, zgodnie z którym oceny kwalifikacyjne nie stanowią elementu postępowania administracyjnego w przedmiocie rekrutacji na studia wyższe [tamże]. Źródłem wzajemnej sprzeczności tych dwóch poglądów wydaje się przyjęte w drugim stanowisku uproszczenie, że ekspercki charakter opinii biegłego, jaką jest ocena egzaminatora, wyłączający możliwość jej kontroli merytorycznej, wyklucza również możliwość wszelkiej kontroli [Dańczak, Decyzja administracyjna…]. Taka kontrola jest jednak jak najbardziej możliwa na podstawie kryterium legalności zastosowanego środka dowodowego, bez badania merytorycznej warstwy opinii (oceny). Przykładowo można więc sprawdzić, czy skład komisji egzaminacyjnej odpowiadał wymaganiom ustalonym przepisami prawa albo czy rozmowa lub egzamin zostały przeprowadzone w określonej wcześniej formie i w wyznaczonym terminie.

Rekrutacja na drugi stopień studiów

1. Regulacje prawne

Do procedury rekrutacji na studia wyższe, w tym na drugi stopień studiów, odnoszą się przepisy PSW. Do odbywania studiów drugiego stopnia może być dopuszczona osoba, która ma tytuł magistra, licencjata, inżyniera lub równorzędny oraz spełnia warunki rekrutacji ustalone przez uczelnię na podstawie art. 169 ust. 2 PSW. Warunki, tryb oraz termin rozpoczęcia i zakończenia rekrutacji, w tym rekrutacji prowadzonej drogą elektroniczną, ustala senat uczelni w drodze uchwały. Podjętą w tej sprawie uchwałę uczelnia podaje do wiadomości publicznej nie później niż do 31 maja roku poprzedzającego rok akademicki, którego uchwała ta dotyczy, oraz przesyła ministrowi właściwemu do spraw szkolnictwa wyższego. W wyroku z 20 grudnia 2011 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny (dalej: WSA) w Łodzi podkreślił, że art. 169 ust. 2 PSW do określenia warunków i trybu rekrutacji upoważnia jedynie senat, a nie inne organy uczelni [wyrok WSA w Łodzi z 20 grudnia 2011 r., III SA/Łd 1042/11, LEX nr 1154685]. Ponadto należy zauważyć, że podstawą decyzji w przedmiocie przyjęcia na studia mogą być wyłącznie te uchwały senatu, które zostały podane do publicznej wiadomości w terminie wskazanym w art. 169 PSW [wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 12 lipca 2011 r., I OSK 683/11, LEX nr 1082799]. Wyjątkowo warunki i tryb przyjęcia na studia kandydatów na żołnierzy zawodowych i funkcjonariuszy służb państwowych na uczelni wojskowej i na uczelni służb państwowych ustala na wniosek senatu odpowiednio minister obrony narodowej lub minister spraw wewnętrznych [art. 169 ust. 17 PSW].

Jak zostało wspomniane powyżej, co do terminów, trybu i warunków rekrutacji na studia, a więc również kryteriów rekrutacji, PSW odsyła do uchwały senatu odpowiedniej uczelni, ale w art. 169 ust. 10-15 PSW uregulowane zostały kwestie proceduralne. Zgodnie z  art. 169 ust. 10 PSW „rekrutację przeprowadzają komisje rekrutacyjne powołane przez kierownika podstawowej jednostki organizacyjnej lub inny organ wskazany w statucie. Komisja rekrutacyjna podejmuje decyzje w sprawach przyjęcia na studia”. Wyjątkowo komisji rekrutacyjnej nie powołuje się, jeśli wstęp na studia jest wolny, a decyzje w sprawie przyjęcia na studia podejmuje wtedy kierownik podstawowej jednostki organizacyjnej uczelni albo inny organ wskazany w statucie [art. 169 ust. 11 PSW]. Należy podkreślić, że zgodnie z art. 169 ust. 12 PSW od decyzji komisji rekrutacyjnej przysługuje odwołanie do uczelnianej komisji rekrutacyjnej, wnoszone w terminie czternastu dni od dnia doręczenia decyzji. W przypadku decyzji kierownika podstawowej jednostki organizacyjnej uczelni lub innego organu odwołanie wnosi się do rektora, również w terminie czternastu dni od dnia otrzymania decyzji [art. 169 ust. 13 PSW]. W obydwu przypadkach podstawą odwołania może być jedynie wskazanie naruszenia warunków i trybu rekrutacji na studia (art. 169 ust. 14 PSW), a nie ocena wiedzy, która nie podlega ocenie żadnego organu, także rozstrzygającego sprawy sądowoadministracyjne, ponieważ decyzje w tych kwestiach podlegają kontroli sądu administracyjnego [Izdebski, Komentarz do art. 169…]. Jedyną podstawą prawną decyzji odmawiającej przyjęcia na studia jest regulamin rekrutacji określany w trybie art. 169 ust. 2 PSW, jednakże umieszczenie w takim regulaminie klauzuli wykluczającej z grona kandydatów osoby posiadające już tytuł zawodowy narażałoby uczelnię na zarzut naruszenia art. 169 ust. 1 pkt 2 PSW, który dopuszcza wprost, że do odbywania studiów drugiego stopnia może być dopuszczona osoba z tytułem magistra [zob. Orzeszko, Komentarz do art. 169…].

Z kolei art. 169 ust. 16 PSW konstytuuje niezwykle ważną zasadę jawności wyników postępowania rekrutacyjnego. Natomiast art. 207 ust. 1 PSW kreuje zasadę odpowiedniego stosowania Kodeksu postępowania administracyjnego w odniesieniu do decyzji podjętych przez organy uczelni w indywidualnych sprawach studentów i doktorantów, w tym decyzji dotyczących rekrutacji na studia drugiego i trzeciego stopnia: „Odpowiednie stosowanie przepisów k.p.a., o którym mowa w art. 207 powołanej ustawy, polega na zachowaniu przez organ minimum procedury administracyjnej, niezbędnej do załatwienia spraw i zagwarantowania ustawowych uprawnień strony” [wyrok WSA w Warszawie z 8 grudnia 2006 r., I SA/Wa 1657/06, LEX nr 320565].

2. Praktyka rekrutacyjna wybranych uczelni

Z regulacji PSW wynika, że uczelnie mają dużą swobodę w kształtowaniu zarówno szczegółowych kryteriów przyjęć na konkretne kierunki studiów, jak i niezbędnych w tym zakresie uregulowań procesowych. W związku z tym, że inne wymagania stawiane są kandydatom na studentów kierunków humanistycznych, a inne osobom ubiegającym się o przyjęcie na studia przyrodnicze czy też techniczne, takie rozwiązanie wydaje się logiczne i jak najbardziej uzasadnione [Dańczak, Decyzja administracyjna…]. Ponadto uchwała senatu uczelni o warunkach rekrutacji może dla wybranych kierunków przewidywać dodatkowe wymogi, związane np. ze stanem zdrowia kandydata w przypadku kierunków medycznych [tamże]. Jednakże „swobodę uczelni w ustalaniu (dodatkowych) warunków rekrutacji można rozumieć jedynie jako możliwość ustalania proceduralnych aspektów rekrutacji (opłata rekrutacyjna, terminy i tryb składania dokumentów, wzory formularzy rekrutacyjnych), nie zaś jako przyzwolenie na zaostrzenie (lub łagodzenie) reguł określonych w art. 169 ust. 1 pkt 1 oraz ust. 3-7” [Orzeszko, Komentarz do art. 169…].

Postępowanie rekrutacyjne opiera się na dokonywanej z uwzględnieniem różnych informacji i kryteriów ocenie kandydata, której – z uwagi na charakter szkół wyższych – dokonują przede wszystkim nauczyciele akademiccy specjalizujący się w danej dziedzinie [tamże]. Jednakże należy podkreślić, że osoba, której odmówiono przyjęcia na studia, powinna mieć jasność zarówno co do kryteriów rekrutacji, jak i zasad obliczania punktacji, która decyduje o możliwości przyjęcia na dany kierunek [wyrok WSA w Bydgoszczy z 29 grudnia 2008 r., II SA/Bd 867/08, LEX nr 529886]. „Ocenie sądu nie podlega jedynie osnowa, ale decyzja jako całość, łącznie z uzasadnieniem. Tym samym więc uzasadnienie, którego treść nie pozwala na poznanie motywów, którymi organ kierował się przy załatwianiu sprawy, skutkuje jej wadliwością z tego powodu, że nie poddaje się kontroli i ocena legalności nie jest możliwa” [tamże].

    Jednym z najczęściej spotykanych kryteriów rekrutacyjnych, które budzą wątpliwości co do ich zgodności z prawem, jest uprzywilejowanie osób, które pierwszy stopień studiów ukończyły na tym samym kierunku i na danej uczelni, np. poprzez zwolnienie ich z określonych etapów postępowania rekrutacyjnego na studia wyższego stopnia, a w skrajnych przypadkach – przyznanie im maksymalnej liczby punktów za sam fakt posiadania dyplomu ukończenia studiów pierwszego stopnia na konkretnej uczelni. Takie postępowanie prowadzi do dyskryminacji osób, które legitymują się dyplomem ukończenia studiów na innej uczelni, niezależnie od wyników, jakie osiągnęły w toku edukacji. Przykładowo, zgodnie z warunkami rekrutacji na studia drugiego stopnia na kierunku kosmetologia Uniwersytetu Medycznego w Łodzi kwalifikacja kandydatów opiera się na zasadzie konkursu dyplomów ukończenia studiów pierwszego stopnia z kosmetologii ze wszystkich przedmiotów objętych programem nauczania (średnia ocen bez egzaminu dyplomowego), ale absolwenci UMED Łódź na kierunku kosmetologia, którzy z egzaminu dyplomowego uzyskali co najmniej ocenę dobrą i wyższą, zwolnieni są z rekrutacji w całości i uzyskują maksymalną liczbę punktów [źródło 1.]. Z kolei z treści § 22 ust. 2 Załącznika do Uchwały nr CXCIX/2014 Senatu UM w Lublinie z 28 maja 2014 r. – Warunki i tryb rekrutacji na studia w Uniwersytecie Medycznym w Lublinie wynika, że na studia drugiego stopnia na kierunku zdrowie publiczne kwalifikowani są kandydaci legitymujący się dyplomem ukończenia studiów, bez względu na ich kierunek i stopień, jeśli w czasie tych studiów „zajęcia obejmowały 60 proc. treści podstawowych i kierunkowych realizowanych w zakresie studiów pierwszego stopnia na kierunku zdrowie publiczne Uniwersytetu Medycznego w Lublinie, określonych w załączniku nr 1” [źródło 2.].

    Podobne rozwiązanie przy rekrutacji kandydatów na studia drugiego stopnia stosowane jest przez Akademię Górniczo-Hutniczą im. Stanisława Staszica w Krakowie (dalej: AGH). Zgodnie z art. 22 Uchwały nr 68/2015 Senatu AGH z 27 maja 2015 r. w sprawie warunków, trybu oraz terminu rozpoczęcia i zakończenia rekrutacji na pierwszy rok studiów pierwszego i drugiego stopnia w roku akademickim 2016/2017 „dla absolwentów AGH, w przypadku kontynuacji studiów na tym samym kierunku, podstawą wyliczenia wartości składnika E wskaźnika rekrutacji (4) może być wynik egzaminu kierunkowego na studiach pierwszego stopnia zdanego w tym samym roku akademickim” [źródło 3.]. Ponadto, zgodnie z art. 25 wyżej wymienionej uchwały, „w przypadku ubiegania się o przyjęcie na studia drugiego stopnia kończące się uzyskaniem tytułu zawodowego magistra inżyniera kandydat musi posiadać tytuł inżyniera lub magistra inżyniera, z zastrzeżeniem art. 26” [tamże]. W przypadku niespełnienia tego warunku, stosownie do treści art. 26 uchwały, możliwe jest uzupełnienie brakujących kwalifikacji inżynierskich wyłącznie „w oparciu o program studiów z co najmniej dodatkowym semestrem »wyrównawczym« zatwierdzonym przez radę wydziału właściwą dla danego kierunku i opublikowanym w sylabusie AGH minimum 3 miesiące przed terminem rozpoczęcia rekrutacji” [tamże]. Uchwała przedstawia również szczegółowe warunki rekrutacji w odniesieniu do poszczególnych kierunków studiów drugiego stopnia prowadzonych przez AGH. Przykładowo, studia na kierunku informatyka (1,5 roku) przeznaczone są dla absolwentów studiów inżynierskich kierunku informatyka, natomiast dwuletnie studia na kierunku informatyka – „dla absolwentów studiów licencjackich kierunku informatyka oraz absolwentów kierunków pokrewnych posiadających kwalifikacje pierwszego stopnia oraz kompetencje niezbędne do kontynuowania kształcenia na studiach drugiego stopnia tego kierunku. Jako kierunki pokrewne informatyki rozumiane są kierunki z obszaru nauk technicznych, odnoszące się co najmniej do jednej z poniższych dyscyplin naukowych: informatyka, automatyka i robotyka, telekomunikacja, elektronika” [tamże]. Tak określone kryteria rekrutacji stanowią istotną barierę dostępu do studiów drugiego stopnia dla kandydatów, którzy pierwszy stopień studiów ukończyli na innym kierunku. Ponadto na stronie internetowej AGH zamieszczony jest „Wykaz osób na poszczególnych wydziałach odpowiedzialnych za kontakt z kandydatami ubiegającymi się o przyjęcie na studia drugiego stopnia rozpoczynające się od semestru letniego roku akademickiego 2015/2016, którzy potrzebują stwierdzenia, czy dyplom ukończenia studiów, który posiadają, upoważnia do podjęcia studiów na wybranym kierunku studiów” [źródło 4.], co również skłania do zastanowienia się nad zgodnością warunków i trybu rekrutacji na studia drugiego stopnia prowadzone przez AGH z przepisami PSW.

Zdarza się, że posiadanie dyplomu określonej uczelni uprzywilejowuje kandydatów na studia drugiego stopnia, przyznając im pierwszeństwo w zakwalifikowaniu na dany kierunek studiów. Jednocześnie kryterium takie stanowi barierę w dostępie dla kandydatów legitymujących się dyplomem innej uczelni. Przykładowo, pierwszeństwo w przyjęciu na studia drugiego stopnia na kierunku ekonomia na Uniwersytecie Wrocławskim mają absolwenci studiów pierwszego stopnia ekonomii i administracji oraz studiów magisterskich prawa Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego po złożeniu wymaganych dokumentów – kandydat spełniający to kryterium otrzymuje 1000 punktów na liście rankingowej [źródło 5.]. Absolwenci studiów pierwszego stopnia lub magisterskich innego kierunku studiów przyjmowani się po złożeniu wymaganych dokumentów w ramach pozostałego wolnego limitu miejsc, według listy rankingowej utworzonej na podstawie sumy punktów, na którą składają się ocena na dyplomie studiów oraz średnia wszystkich ocen z toku studiów [tamże]. Podobnie pierwszeństwo w przyjęciu na studia drugiego stopnia na kierunku nauki o rodzinie na Uniwersytecie Papieskim Jana Pawła II (dalej: UPJPII) mają absolwenci studiów pierwszego stopnia tego kierunku ukończonego również na UPJPII [źródło 6.]. Z kolei w postępowaniu kwalifikacyjnym na studia drugiego stopnia na kierunku muzyka kościelna laureaci i finaliści olimpiad przedmiotowych nie korzystają z żadnych specjalnych uprawnień przy ubieganiu się o przyjęcie na studia przewidzianych w PSW [tamże].

Innym przykładem manipulowania kryteriami kwalifikacji kandydatów na studia drugiego stopnia oraz faworyzowania „własnych” absolwentów studiów pierwszego stopnia są rozwiązania stosowane przez Szkołę Główną Handlową (dalej: SGH). Zgodnie z § 4 ust. 4 Uchwały nr 96 Senatu SGH w sprawie warunków i trybu rekrutacji na I rok studiów stacjonarnych i niestacjonarnych pierwszego i drugiego stopnia w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie w roku akademickim 2014/2015 z 22 maja 2013 r. w rekrutacji na rok akademicki 2014/2015 aż 70 proc. miejsc zostało zarezerwowanych dla absolwentów studiów stacjonarnych I stopnia na SGH, ukończonych w poprzednim roku akademickim [źródło 7.], z czego wynika, że jedynie 30 proc. studentów mogło zostać przyjętych w trybie gwarantowanym przez PSW. W kolejnym roku akademickim, zgodnie z § 4 ust. 3 Uchwały nr 216 Senatu SGH w sprawie warunków i trybu rekrutacji na I rok studiów stacjonarnych i niestacjonarnych pierwszego i drugiego stopnia w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie w roku akademickim 2015/2016 z 28 maja 2014 r., wyżej wymieniony wskaźnik zmniejszono do 50 proc., jednocześnie wliczając do tego limitu absolwentów studiów niestacjonarnych prowadzonych przez SGH w roku akademickim 2014/2015 [źródło 8.].

Równie kontrowersyjna jest Uchwała Senatu Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie nr 27/2015 w sprawie warunków i trybu rekrutacji na I rok stacjonarnych i niestacjonarnych studiów drugiego stopnia w roku akademickim 2016/2017. Zgodnie z § 1 ust. 6 uczelnia zablokowała dostęp do 50 proc. miejsc na poszczególnych kierunkach studiów drugiego stopnia, zakładając odgórnie, że zostaną na nie przyjęci wyłącznie absolwenci studiów I stopnia na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie (dalej: UEK) [źródło 9.]. Jednocześnie z § 7-9 wyżej wymienionej uchwały wynika, że nie ma konieczności kontynuowania tego samego kierunku studiów na drugim stopniu, ponieważ w przypadku kierunków, które są w ofercie UEK na I stopniu, ale nie są kontynuowane na drugim, absolwenci UEK mogą starać się o zwolnienie z egzaminu wstępnego – w takim przypadku kwalifikacja na studia odbywa się na podstawie średniej ocen.

Jeszcze inny sposób promowania „swoich” zastosowano na Uniwersytecie Ekonomicznym w Katowicach. 20 maja 2015 r. senat tej uczelni przyjął Uchwałę nr 65/2014/2015 w sprawie warunków i trybu rekrutacji na I rok studiów drugiego stopnia stacjonarnych i niestacjonarnych w roku akademickim 2016/2017. Na jej podstawie osoby mające tytuł zawodowy licencjata nadany przez UE w Katowicach przyjmowane są „na podstawie wymaganych dokumentów”, bez konieczności przystępowania do egzaminów wstępnych [źródło 10.].

Za jawnie dyskryminujące absolwentów innych uczelni można również uznać zasady kwalifikacji kandydatów na niektóre kierunki studiów drugiego stopnia wprowadzone przez Politechnikę Krakowską im. Tadeusza Kościuszki (dalej: PK) wynikające z załącznika nr 4 do Uchwały Senatu Politechniki Krakowskiej nr 31/d/05/2014 w sprawie warunków i trybu rekrutacji na I rok stacjonarnych i niestacjonarnych studiów pierwszego i drugiego stopnia przewidzianych do uruchomienia w roku akademickim 2015/16 z 23 maja 2014 r. [źródło 11.]. Przykładowo, absolwenci Wydziału Inżynierii Środowiska (WIŚ) PK po ukończonym kierunku inżynieria środowiska na studiach I stopnia, „kontynuujący naukę na studiach drugiego stopnia na tej samej specjalności ze średnią ocen z toku studiów co najmniej 4,0, składają jedynie komplet wymaganych dokumentów, zajmując pierwsze pozycje na liście przyjętych na kierunek inżynieria środowiska” [tamże]. Dla pozostałych kandydatów, tj.:

–    absolwentów WIŚ PK po ukończonym kierunku inżynieria środowiska I stopnia lub jednolitych studiów magisterskich, kontynuujących naukę na tej samej specjalności ze średnią z toku studiów niższą niż 4,0,
–    absolwentów kierunku inżynieria środowiska I stopnia lub jednolitych studiów magisterskich na WIŚ PK, chcących kontynuować naukę na innej specjalności niż ukończona,
–    absolwentów po kierunku inżynieria środowiska ukończonym na innej uczelni technicznej,
–    absolwentów innych kierunków technicznych niż inżynieria środowiska,

obliczano tzw. współczynnik rekrutacji według wzoru, który determinowany był m.in. przez element P (od słowa „przynależność”), tj. miejsce i kierunek ukończonych studiów I stopnia lub jednolitych studiów magisterskich, przy czym P=10 otrzymał kandydat, który ukończył studia I stopnia lub jednolite magisterskie na kierunku inżynieria środowiska na WIŚ PK, kontynuujący naukę na tej samej specjalności lub na innej, ze średnią ocen z toku studiów niższą niż 4,0 [tamże]. Tak określone zasady rekrutacji na studia drugiego stopnia wprowadzone przez PK mają charakter dyskryminujący osoby „z zewnątrz”, a przede wszystkim są sprzeczne z PSW. Z kolei przy rekrutacji na kierunek transport na studia drugiego stopnia na Wydziale Mechanicznym PK absolwenci dowolnego kierunku studiów prowadzonego na Wydziale Mechanicznym PK oraz osoby, które ukończyły studia na kierunku transport na innej uczelni, mają prawo do rezygnacji z testu i ustalenia wartości wskaźnika rekrutacyjnego jako średniej ważonej ocen z toku studiów I stopnia [tamże].

Inną przesłanką dyskryminacyjną jest niepełnosprawność, która w kontekście przedmiotu artykułu skłania do zastanowienia się, czy osoby niepełnosprawne powinny korzystać z jakiejś ulgi w postępowaniu rekrutacyjnym na studia drugiego lub trzeciego stopnia i jakie powinny być granice ich ewentualnego uprzywilejowania. W wyroku z 4 czerwca 2009 r. WSA w Warszawie stwierdził, że udzielanie osobom niepełnosprawnym zbyt daleko idących preferencji może zostać uznane za dyskryminację osób pełnosprawnych [wyrok WSA w Warszawie z 4 czerwca 2009 r., I SA/Wa 1513/08, LEX nr 563382]. Stąd też władze uczelni mogą przyznawać osobom niepełnosprawnym tylko takie preferencje, które uzupełniają deficyty tych osób, zrównując ich szanse w konkurowaniu z osobami pełnosprawnymi, np. odpowiednio dobrana forma egzaminów [tamże].

Czasami uchwały senatu uczelni ustalają warunki i tryb rekrutacji w sposób nieprecyzyjny i mało konkretny, a w skrajnym przypadku – w ogóle nie odnoszą się do zasad i kryteriów oceny kandydata w postępowaniu rekrutacyjnym. Przykładowo, zgodnie z § 9 ust. 1 Uchwały Senatu Wojskowej Akademii Technicznej im. Jarosława Dąbrowskiego nr 45/WAT/2015 w sprawie ustalenia warunków, trybu oraz terminu rozpoczęcia i zakończenia rekrutacji dla poszczególnych kierunków studiów wyższych na rok akademicki 2016/2017 z 28 maja 2015 r. [źródło 12.] przy podjęciu decyzji w sprawie przyjęcia kandydata na studia drugiego stopnia komisja bierze pod uwagę: wynik ukończenia studiów wyższych; kompetencje niezbędne do kontynuowania kształcenia na studiach drugiego stopnia na określonym kierunku studiów oraz wyniki uzyskane w czasie trwania studiów wyższych. Przy ostatnich dwóch kryteriach widnieje adnotacja: „(decyduje komisja)”, ale nie ma podanych informacji na temat zasad oceny ani przesłanek, którymi komisja będzie się kierować, dokonując oceny kandydata.

Rekrutacja na III stopień studiów

1. Regulacje prawne

Zgodnie z art. 196 ust. 1 PSW obowiązkiem kandydata na studia doktoranckie jest posiadanie kwalifikacji drugiego stopnia (tj. posiadanie tytułu zawodowego magistra, magistra inżyniera lub innego równorzędnego) lub legitymowanie się statusem beneficjenta programu Diamentowy Grant. Artykuł 196 ust. 2 PSW stanowi wprost, że „rekrutacja na bezpłatne studia doktoranckie odbywa się w drodze konkursu”. Ponadto, podobnie jak w przypadku rekrutacji na drugi stopień studiów, kandydat musi spełniać szczegółowe warunki określone uchwałą senatu uczelni lub rady naukowej jednostki, którą podaje się do publicznej wiadomości nie później niż do 30 kwietnia roku kalendarzowego, w którym rozpoczyna się rok akademicki, którego uchwała ta dotyczy [art. 196 ust. 2 PSW].

W art. 196 ust. 3-5 PSW uregulowane zostały kwestie proceduralne rekrutacji na studia trzeciego stopnia. Komisje powołane przez kierownika jednostki organizacyjnej uczelni lub dyrektora jednostki naukowej przeprowadzają postępowanie rekrutacyjne i podejmują decyzje w sprawach przyjęcia na studia doktoranckie [art. 196 ust. 3 PSW]. Od decyzji takiej adresatowi przysługuje odwołanie do rektora lub dyrektora jednostki naukowej, wnoszone w terminie czternastu dni od dnia jej doręczenia. Podstawą odwołania może być wyłącznie wskazanie naruszenia warunków i trybu rekrutacji na studia doktoranckie [art. 196 ust. 4 PSW]. Niezależnie od tego organ odwoławczy nie jest związany granicami odwołania – poza zbadaniem, czy w toku postępowania w pierwszej instancji nie doszło do naruszenia warunków i trybu rekrutacji, jego obowiązkiem jest również ponowne, pełne rozpatrzenie sprawy [Dańczak, Decyzja administracyjna…]. Decyzja rektora lub dyrektora jednostki naukowej jest ostateczna. Z kolei art. 196 ust. 5 PSW konstytuuje wspominaną już zasadę jawności wyników postępowania rekrutacyjnego.

2. Praktyka rekrutacyjna wybranych uczelni

Wojewódzki Sąd Administracyjny w Krakowie w wyroku z 11 maja 2011 r. [wyrok WSA w Krakowie z 11 maja 2011 r., III SA/Kr 1350/10, LEX nr 795736] przedstawił dwie tezy dosyć istotne z punktu widzenia treści art. 196 PSW:

  • wynikające z PSW i uchwał senatu warunki (przesłanki) przyjęcia na studia doktoranckie mają charakter materialnoprawny (tj. wynikają z prawa materialnego, czyli norm prawnych bezpośrednio regulujących stosunki pomiędzy kandydatem na studia a organem wydającym decyzję), ponieważ ich spełnienie lub niespełnienie stanowi podstawę decyzji w przedmiocie przyjęcia lub odmowy przyjęcia na te studia;
  • oparcie decyzji odmownej na ustaleniach oderwanych od zasady przyjmowania kandydatów na podstawie listy punktów uzyskanych w postępowaniu rekrutacyjnym stanowi naruszenie warunków rekrutacji, a więc naruszenie przepisów prawa materialnego.

We wspomnianym wyroku WSA w Krakowie przyznał rację skarżącej, że zawarte w załączniku nr 2 do uchwały senatu Politechniki kryteria kwalifikacji kandydatów na stacjonarne i niestacjonarne studia trzeciego stopnia, w odniesieniu do kandydatów na studia trzeciego stopnia na wydziale, nie zawierały żadnej skali ocen przewidzianych dla poszczególnych elementów postępowania kwalifikacyjnego ani nawet informacji, że przyjęcie na studia warunkowane jest uzyskaniem oceny punktowej. Jako wymogi rekrutacyjne wymieniono: ukończenie studiów drugiego stopnia w zakresie nauk przyrodniczych; pozytywny wynik egzaminu ustnego z podstaw technologii chemicznej (inżynierii chemicznej) z zastrzeżeniem, że osoby mające na dyplomie ocenę co najmniej ponad dobry (4,5) będą zwolnione z egzaminu; odbycie rozmowy kwalifikacyjnej. Natomiast decyzję odmowną uzasadniono tym, że kandydatka w postępowaniu kwalifikacyjnym na Politechnice „nie uzyskała liczby punktów, wystarczającej do przyjęcia na studia w wybranej dziedzinie nauki i dyscypliny naukowej. W decyzji nie podano jednak, na jakiej podstawie rozmowa była punktowana oraz ile punktów zdobyła, a także jaka była maksymalna możliwa do zdobycia liczba punktów. Takich informacji nie posiadała także przed rozmową kwalifikacyjną, ponieważ w załączniku nr 2 do uchwały senatu z 22 maja 2009 r. dotyczącej zasad rekrutacji na wydział (...) takich informacji nie zawarto” [tamże].

Podobnie jak w przypadku rekrutacji na studia drugiego stopnia również procedury rekrutacyjne na studia doktoranckie na niektórych uczelniach przewidują kryterium formalne w postaci ukończenia przez kandydata określonego kierunku studiów. Przykładowo, do podjęcia studiów trzeciego stopnia na kierunku prawo na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego „upoważnione są osoby posiadające tytuł magistra lub równorzędny na kierunkach prawo, prawo kanoniczne, administracja” [źródło 13.], a także beneficjenci programu Diamentowy Grant. Z kolei kryteriami kwalifikacji kandydatów na studia doktoranckie na Wydziale Organizacji i Zarządzania Politechniki Śląskiej są: ocena z przebiegu studiów drugiego stopnia lub jednolitych magisterskich co najmniej 4,00 oraz rozmowa kwalifikacyjna [źródło 14.], przy czym charakter tej rozmowy ani zasady jej oceny nie zostały sprecyzowane, przez co kandydat nie ma możliwości przygotowania się do niej.

Na temat oceny jednego z kryteriów – autorstwa lub współautorstwa „publikacji” w postępowaniu rekrutacyjnym na studia doktoranckie na uniwersytecie – wypowiedział się WSA w Krakowie w wyroku z 28 maja 2014 r. Uznano, że jest to pojęcie niezdefiniowane i nieostre, a więc powinno zostać dookreślone w zasadach rekrutacji: „Wprowadzenie ograniczenia rozumienia pojęcia »publikacji« na jednym z wydziałów, a z kolei rozszerzanie go także o »publikacje przyjęte do druku« w innych wydziałach tej samej Uczelni w stosunku do pozostałych powoduje niejasności i może prowadzić do niepotrzebnego różnicowania kandydatów w postępowaniu kwalifikacyjnym, co przekłada się na ograniczenia weryfikacji przez sąd administracyjny decyzji jako prawidłowych” [wyrok WSA w Krakowie z 28 maja 2014 r., III SA/Kr 157/14, LEX nr 1531831]. WSA przyznał rację skarżącej, że z treści pkt 2.3 załącznika nr 1 do uchwały senatu wynikało, że zawarty w nim zapis „publikacje” może oznaczać nie tylko pozycje wydane drukiem, ale też publikacje, które zostały przyjęte przez wydawnictwo (spełniły wymagania formalne i merytoryczne) i oczekują na wydanie.

Wydaje się, że sprecyzowania i dookreślenia wymagają również kryteria oceny kandydatów na studia doktoranckie na Politechnice Warszawskiej. W § 1 ust. 5 Uchwały nr 287/XLVIII/2015 Senatu Politechniki Warszawskiej z dnia 29 kwietnia 2015 r. w sprawie warunków i trybu rekrutacji na studia doktoranckie w roku akademickim 2015/2016 oraz form tych studiów [źródło 15.] stwierdza się, że w postępowaniu konkursowym przy ocenie kandydatów brane są pod uwagę: spełnienie przez kandydata warunków ubiegania się o przyjęcie na studia doktoranckie; przebieg studiów prowadzących do dyplomu magisterskiego; osiągnięcia kandydata wskazujące na jego predyspozycje do pracy badawczej, w tym publikacje oraz wyniki działalności w studenckim ruchu naukowym, oraz wyniki egzaminu wstępnego, jeśli przyjęta na wydziale procedura przewiduje taki egzamin. Należy podkreślić, że nie wskazano zasad oceny tych kryteriów (np. charakter punktowy lub procentowy) ani sposobu weryfikacji „predyspozycji kandydata do pracy badawczej”, co jest pojęciem niedookreślonym i może prowadzić do niepotrzebnego różnicowania kandydatów w postępowaniu kwalifikacyjnym. Ponadto w § 1 ust. 7 tej uchwały stwierdzono, że „szczegółowy tryb rekrutacji na studia doktoranckie ustalają rady wydziałów, zgodnie z Regulaminem Studiów Doktoranckich w Politechnice Warszawskiej stanowiącym załącznik nr 1 do Uchwały nr 415IXLVII/2012 Senatu Politechniki Warszawskiej z dnia 22 lutego 2012 r. w sprawie Regulaminu studiów doktoranckich w Politechnice Warszawskiej z późn. zm.” [tamże], podczas gdy art. 169 ust. 2 PSW do określenia warunków i trybu rekrutacji upoważnia jedynie senat, a nie inne organy uczelni [wyrok WSA w Łodzi z 20 grudnia 2011 r., III SA/Łd 1042/11, LEX nr 1154685].

Podobnie w pkt. 3 załącznika nr 1 do uchwały nr 470 /XXIX/XIV/2015 Senatu Politechniki Białostockiej z 30 kwietnia 2015 r. pod tytułem Warunki i tryb rekrutacji na pierwszy rok studiów trzeciego stopnia (doktoranckich) na rok akademicki 2015/2016 w Politechnice Białostockiej stwierdzono, że „o przyjęcie na studia doktoranckie może ubiegać się osoba spełniająca warunki określone w Regulaminie Studiów Doktoranckich Politechniki Białostockiej” [źródło 16.]. Tymczasem zgodnie z § 4 ust. 1 Uchwały nr 469 /XXIX/XIV/2015 Senatu Politechniki Białostockiej z 30 kwietnia 2015 r. w sprawie Regulaminu Studiów Doktoranckich Politechniki Białostockiej „uczestnikiem studiów doktoranckich może być osoba, która:

  1. posiada kwalifikacje drugiego stopnia lub jest beneficjentem programu Diamentowy Grant;
  2. uzyskała pisemną zgodę na sprawowanie opieki naukowej przez osobę zwaną w Regulaminie opiekunem naukowym;
  3. uzyskała pisemną zgodę od kierownika katedry/zakładu na wykonywanie pracy doktorskiej w tej jednostce;
  4. spełniła pozostałe warunki rekrutacji, określone w uchwale, o której mowa w ust. 2” [tamże].

Zgodnie z pkt. 4 wyżej wymienionej uchwały Senatu Politechniki Białostockiej wydziałowa komisja rekrutacyjna „przeprowadza rozmowę kwalifikacyjną i ocenia wiedzę oraz dotychczasowe osiągnięcia kandydata z zakresu właściwej dyscypliny naukowej w skali od 0 do 5 punktów” [tamże]. Dodatkowo wskazano, że ocena kandydata jest średnią arytmetyczną ocen wystawionych przez członków komisji, natomiast nie sprecyzowano szczegółów dotyczących przebiegu rozmowy ani też zakresu wiedzy kandydata, która będzie podlegała ocenie podczas tej rozmowy.

Wątpliwości mogą budzić wymogi załączenia przez kandydata dokumentów takich jak pisemna zgoda na sprawowanie opieki naukowej, a także pisemna zgoda od kierownika katedry/zakładu na wykonywanie pracy doktorskiej w danej jednostce. Z pewnością pozyskanie takich dokumentów przez osoby „z zewnątrz” może być znacznie trudniejsze niż przez „swoich” absolwentów. Przykładowo, zgodnie z § 4 Uchwały nr 39 /2014/2015 Senatu Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach w sprawie warunków i trybu rekrutacji na I rok stacjonarnych i niestacjonarnych studiów trzeciego stopnia (doktoranckich) na rok akademicki 2015/2016 z 26 marca 2015 r. kandydat na studia doktoranckie na UNEK może przedstawić m.in. „opinię o predyspozycji do pracy naukowo-badawczej wydaną przez potencjalnego opiekuna naukowego (ew. wstępną deklarację objęcia opieką naukową przez pracownika Uczelni)” [źródło 17.]. Jednakże, stosownie do treści § 7 ust. 7 wyżej wymienionej uchwały, w przypadku gdy dwie lub więcej osób uzyskają taką samą liczbę punktów uprawniającą do przyjęcia na studia, o przyjęciu zadecyduje w pierwszej kolejności złożenie deklaracji opiekuna naukowego, a dopiero w drugiej – wyższa liczba punktów uzyskanych w wyniku oceny planowanego projektu badawczego. Tak więc niezłożenie dokumentu fakultatywnego może zadecydować o nieprzyjęciu na studia pomimo posiadania wyżej ocenionego projektu badawczego.

Podobnie, zgodnie z załącznikiem do Uchwały nr CCCXCIII/2015 Senatu Uniwersytetu Medycznego w Lublinie z 22 kwietnia 2015 roku (zatytułowanym Warunki i tryb rekrutacji na studia doktoranckie w Uniwersytecie Medycznym w Lublinie na rok akademicki 2015/2016 prowadzone w języku polskim), do podania o przyjęcie na studia trzeciego stopnia należy załączyć m.in.: zatwierdzony przez kandydata na opiekuna naukowego projekt badawczy, opinię o predyspozycji do pracy naukowej wydaną przez przewidywanego opiekuna naukowego, a także zgodę przewidywanego opiekuna naukowego projektu badawczego oraz kierownika jednostki, w której będzie realizowany ten projekt [źródło 18.]. Oczywiste jest, że dokumenty te znacznie łatwiej jest uzyskać absolwentom tej uczelni niż osobom „z zewnątrz”, które bardzo często w ogóle nie znają kadry naukowej jednostki, o przyjęcie do której się ubiegają. Trudne może być uzyskanie opinii o predyspozycji do pracy naukowej, zwłaszcza jeśli potencjalny opiekun naukowy w ogóle nie zna kandydata na studia doktoranckie. Ponadto należy zauważyć, że wyżej wymieniona uchwała Senatu Uniwersytetu Medycznego w Lublinie przewiduje przyznanie w postępowaniu kwalifikacyjnym dodatkowych dwóch punktów za pracę jako wolontariusz w Centrum Wolontariatu UM w Lublinie wykonywaną przez minimum 1 semestr [tamże], co de facto oznacza uprzywilejowanie kandydatów ze wszystkich uczelni lubelskich. Takie rozwiązanie skłania do postawienia pytania, dlaczego nie jest punktowany wolontariat w innych placówkach.

Podsumowanie

Materialne kryteria kwalifikacji obowiązujące kandydatów na studia drugiego i trzeciego stopnia wynikają bezpośrednio z art. 169 i 196 PSW, w związku z czym osoba, która ich nie spełnia, nie może wywodzić z treści tych przepisów swojego interesu prawnego, a więc nie będzie jej przynależał status strony postępowania rekrutacyjnego. Taki wniosek wynika – choć nie wprost – z przepisów prawa, które oddzielają „dopuszczenie” danej osoby do odbywania studiów od kwestii przyjęcia na studia [Dańczak, Decyzja administracyjna…]. Tak więc osoba niespełniająca warunków dopuszczenia do studiowania nie otrzyma decyzji o odmowie przyjęcia na studia, ale zgodnie z art. 61a ustawy Kodeks postępowania administracyjnego z 14 czerwca 1960 r. [DzU z 2016 r., poz. 23] otrzyma postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania.

W odniesieniu do formalnych kryteriów rekrutacji na studia drugiego i trzeciego stopnia należy zwrócić uwagę na bardzo często nieprecyzyjnie określone kryteria kwalifikacji kandydatów (np. pozytywny wynik rozmowy kwalifikacyjnej, bez wskazania etapów tej rozmowy oraz zasad oceny jej wyniku). Warunek ukończenia niższego stopnia studiów na tej samej uczelni stanowi istotną barierę dostępu do studiów drugiego stopnia i studiów doktoranckich i ma charakter dyskryminacyjny. Ponadto częstą praktyką rekrutacyjną jest manipulowanie kryteriami w sposób korzystny dla tych absolwentów, którzy niższy stopień studiów ukończyli na danej uczelni. W związku z zauważonymi nieprawidłowościami należałoby wzmocnić kontrolę ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego w stosunku do uchwał senatu lub innych organów uczelni w przedmiocie warunków i trybu rekrutacji na studia.

 

Bibliografia

—     Dańczak P., Decyzja administracyjna w indywidualnych sprawach studentów i doktorantów, LEX 2015.

  • Homplewicz J., Glosa do wyroku NSA z 29 czerwca 1982, II SA 532/82, s. 56.
  • Izdebski H., Komentarz do art. 169 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym, w: Izdebski H., Zieliński J., Prawo o szkolnictwie wyższym. Komentarz, wydanie II, LEX, 2015.
  • Orzeszko P., Komentarz do art. 169 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym, w: Sanetra W. (red.), Wierzbowski M. (red.), Kubiak M., Kudrycka B., Kurkiewicz A., Lenard M., Miąskiewicz M., Orzeszko P., Róg J., Sieczek E., Suwaj P.J., Szymańska A., Ura E., Wajda P., Wiktorowska A., Winiarz G., Prawo o szkolnictwie wyższym. Komentarz, WKP 2013.

Materiały źródłowe ze stron internetowych uczelni

  • źródło 1. = http://rekrutacja.umed.lodz.pl/kosmetologia, dostęp: 11 lutego 2016.
  • źródło 2. = http://www.bip.umlub.pl/ download/gfx/bip/pl/bipdokumenty/3986/zal-do-us-tryb-i-warunki-rekrutacji.pdf., dostęp: 11 lutego 2016.
  • źródło 3. = http://www.agh.edu.pl/fileadmin/default/templates/images/dokumenty/rekrutacja/Przepisy/ Uchwala_Senatu_68_2015_z_dnia_27_maja_2015.pdf, dostęp: 27 lutego 2016.
  • źródło 4. = http://pb.edu.pl/kandydaci/studia-ii-stopnia/pokrewienstwo-kierunkow, dostęp: 27 lutego 2016.
  • źródło 5. = http://www.rekrutacja.uni.wroc.pl, dostęp: 12 lutego 2016.
  • źródło 6. = http://rekrutacja.upjp2.edu.pl, dostęp: 12 lutego 2016.
  • źródło 7. = http://oferta.sgh.waw.pl/pl/studialicencjackie/rekrutacja/Documents/US_nr_96_z_22_maja_ 2013_rekrutacja_I_i_II_st_2014_2015.pdf, dostęp: 29 lutego 2016.
  • źródło 8. = http://bip.sgh.waw.pl/pl/Documents/US_nr_216_z_28_maja_2014_warunki_i_tryb_ rekrutacji.pdf , dostęp: 29 lutego 2016.
  • źródło 9. = uek.krakow.pl/files/common/dzial-nauczania/od-2015/US_27.doc, dostęp: 29 lutego 2016.
  • źródło 10. = http://www.ue.katowice.pl/fileadmin/_migrated/content_uploads/Uchwa%C5%82a_nr_65_ 2016_2017_II_stopnie%C5%84_stacjonarnych_i_niestacjonarnych.pdf, dostęp: 29 lutego 2016.
  • źródło 11. = http://bip.pk.edu.pl/index.php?ver=0&dok=1699, dostęp: 29 lutego 2016.
  • źródło 12. = http://wwwold.wat.edu.pl/images/stories/Rekrutacja/uchwala-nr-45-wat-2015.pdf, dostęp: 12 lutego 2016.
  • źródło 13. = https://www.erk.uj.edu.pl, dostęp: 12 lutego 2016.
  • źródło 14. = https://rekrutacja.polsl.pl, dostęp: 12 lutego 2016.
  • źródło 15. = https://www.bip.pw.edu.pl/var/pw/storage/original/application/8bed036261286ef5324e665 bca4ba804.pdf, dostęp: 18 lutego 2016.
  • źródło 16. = http://wb.pb.edu.pl/Rekrutacja-na-studia-III-stopnia.html, dostęp: 27 lutego 2016.
  • źródło 17. = http://www.ue.katowice.pl/jednostki/sd/rekrutacja/rok-201516.html, dostęp: 29 lutego 2016.
  • źródło 18. = https://www.umlub.pl/oferta-edukacyjna/studia-doktoranckie/regulacje-prawne, dostęp: 29 lutego 2016.
autor: Iwona Miedzińska